O „poprzedniczce” polskiej Konstytucji z 1791 roku

Była to pierwsza w Europie próba uporządkowania praw i obowiazków obywateli wobec ojczyzny. Została sporządzona w 1711 roku, nazyawno ją „Konstytucją Benderską”. Była uznawana przez część historyków za pierwszą konstytucję Ukrainy. Nie została ona oficjalnie przyjęta i zatwierdzona przez żaden organ wyższy i nigdy nie weszła  w życie !

Jak doszło do stworzenia tej Konstytucji ? Gdy w1708 roku hetman Iwan Mazepa zawarł ugodę z Rzeczpospolitą i Szwecją w celu uniezależnienia się od zwierzchnictwa moskiewskiego (!), to w wyniku szwedzkiej klęski w bitwie pod Połtawą musiał się Mazepa – przywódca Kozaków - wraz z wojskiem zaporoskim ewakuować na terytorium Imperium Osmańskiego, gdzie wkrótce zmarł. Wtedy (1710) w Benderach Kozacy wybrali nowego hetmana, którym został dotychczasowy pisarz wojsk zaporoskich - Filip Orlik.

Pomiędzy nowym hetmanem - Orlikiem, a starszyzną i wojskiem doszło do ugody. Jej efektem był dokument, wydany po lacinie i ukraińsku  pt. Pacta et constitutiones legum libertatumque exercitus zaporoviensis  („Pakty i konstytucje praw i wolności wojska zaporoskiego”), który przeszedł do historii jako Konstytucja Filipa Orlika lub Konstytucja Benderska. Dokument ten był inspirowany artykułami henrykowskimi –aktami prawnymi, wydanymi przez Henryka Walezego w 1573. Ten spis praw i obowiązków jest uważany przez część historyków (zwłaszcza ukraińskich) za pierwszą konstytucję w Europie  (wcześniejszymi, jeszcze nie „konstytucjami ”, lecz ich zapowiedzią - były: angielska Wielka Karta Swobód Magna Carta Libertatum, 1215 i Statuty San Marino, 1600) . Ale ten orlikowski dokument,  zakładający zawarcie umowy społecznej i wprowadzenie trójpodziału władzy - pojawił się na wiele lat przed tym, gdy Rousseau i Monteskiusz opublikowali swoje koncepcje.

O czym mówił ten dokument ? Mówił o prawie ludności ruskiej do samostanowienia, o uniezależnieniu prawosławnej metropolii kijowskiej od Patriarchatu Moskiewskiego i przywróceniu zwierzchnictwa patriarchatu Konstantynopola, za co został wyklęty przez cerkiew moskiewską. Był  wyrazem sprzeciwu Ukraińców wobec dyktatu Moskwy. Określał także granice przyszłego państwa ze stolicą w Kijowie, których gwarantem miał być król szwedzki, zaś dodatkowo bezpieczeństwo Kozaczyzny miało być wzmocnione sojuszem z Tatarami.  Dalsze części dokumentu dotyczyły ustroju, w tym zakresu władzy Hetmana, Rady Generalnej i Starszyzny Generalnej oraz Sądu Generalnego. Określone zostały również prawa i wolności obywateli, podział administracyjny (na pułki i sotnie) oraz podstawowe kwestie dotyczące podatków. Normy ustalone w dokumencie w praktyce nie były zrealizowane z uwagi na okoliczności międzynarodowe. Kijów wraz z lewobrzeżną Ukrainą pozostawał pod kontrolą cara.

Tekst konstytucji Orlika rozpoczyna się swoistą preambułą (z odwołaniem do Boga i krótkim wykładem historii narodu ruskiego od czasów Chazarskich), po której następuje szesnaście punktów stanowiących treść właściwą ugody

Ta pierwsza (jeszcze nie) konstytucja, ten dowód walki o niezależność od imperium rosyjskiego, jego carów i władców, wyraz woli życia w suwerennym kraju, bez obcej dominacji – pozwoli lepiej zrozumieć dzisiejsze dążenia wolnościowe pokoleń Ukraińców, które po śmierci Filipa Orlika i po 311 latach od ukazania sie tej „Konstytucji”-  przejęły zew ich „narodowego bohatera”!

Przy okazji obchodów w Polsce święta narodowego ku czci Konstytucji 3 Maja – warto przypomnieć, kto był w historii Europy pierwszym twórcą zbioru praw i obowiązków obywateli wobec własnego kraju.

Mowa tu będzie o tak zwanej „Konstytucji Filipa Orlika”.